زندگي امام رضا عليه السلام با دوره زمامداري مامون هفتمين خليفه عباسي مصادف بود. مامون از حضور امام رضا عليه السلام در نزد خود اظهار مباحات مي‎کرد و از وجود آن امام همام در تشکيل نشست‎ها و مناظره‎هاي علمي ميان دانشمندان مذاهب مختلف بهره مي‎برد. امام رضا عليه السلام نيز چنان شرايطي را فرصت مناسبي براي بيان حقايق دين اسلام و تبيين آموزه‎هاي قرآني مي‎دانست و با بهره فراواني که در علم و دانش و اخلاق و معنويت داشت، به استدلال و گفت و گو با اهل دانش و مناظره مي‎پرداخت. از آنجا که منبع دانش آن حضرت، کتاب خدا و سنت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله بود، طبيعتاً به اين دو منبع غني و با اهميت، استناد مي‎کرد. نمونه‎هايي از استدلال‎هايي را که آن امام بزرگوار با استناد به قرآن کريم بيان داشته در اين نوشتار، از نظر مي‎گذرانيم:


برگزيدگان خداوند

در مجلس مامون جمعي از علماي عراق و خراسان گرد آمده بودند. حضرت رضا عليه السلام در آن جمع حضور داشت. مامون معناي آيه: "ثم اورثنا الکتاب الذين اصطفينا من عبادنا(1) سپس کتاب را بدانها که برگزيديم به ميراث داديم." را از آنان خواست. علما گفتند منظور از برگزيدگان، همه امت اسلامند. مامون گفت: يا ابوالحسن! شما چه مي‎فرماييد؟ امام فرمود: من آنچه را گفتند نمي‎گويم، مراد خداوند از اصطفاء (برگزيدگان) عترت پاک پيغمبر است؛ اگر مراد امت بود بايد همه در بهشت باشند، در حالي که به دنبال آيه مبارکه آمده است: «فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد و منهم سابق بالخيرات باذن الله ذلک هوالفضل الکبير. (2) سپس برخي از آنان در حق خود ستمکارند، برخي ميانه‎رو و جمعي در کارهاي خير پيش‎قدم هستند و اين فضيلتي بزرگ است.


عترت و امت

ريان ابن صلت گفت: امام رضا عليه السلام در مجلسي در مرو حاضر شد که عده‎اي از علماي عراق و خراسان در آن حضور داشتند؛ از امام پرسيدند: آيا عترت همان آل است يا شامل افراد ديگري نيز مي‎گردد؟ حضرت پاسخ داد: ايشان همان آل هستند. مامون پرسيد: آيا خداوند عترت را بر ساير مردم برتري داده است؟ حضرت فرمود: خداوند عز و جل در کتاب خود، عترت را بر ساير مردم شرح داده است. مامون گفت: در کجاي قرآن است؟ حضرت فرمود: ان الله اصطفي آدم و نوحاً و آل ابراهيم و آل عمران علي العالمين ذريه بعضها من بعض و الله سميع عليم(4)؛ خداوند آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را بر جهانيان برگزيد، آنان نسلي هستند که از يکديگر مي‎باشند و خداوند شنوا و دانا است. و همچنين در «ام يحسدون الناس علي ما اتا هم الله من فضله فقد اتينا آل ابراهيم الکتاب و الحکمه و ايتناهم ملکاً عظيما(5)؛ آيا مردم به خاطر فضيلتي که خداوند به آنان داده است حسد مي‎ورزند؟ ما به آل ابراهيم کتاب و حکمت داديم و به آنان پادشاهي بزرگ عطا نموديم.


ايمان پس از کفر

عبدالواحد بن محمد عبدوس نيشابوري به سند متني از ابراهيم ابن محمد همداني روايت کرده که گفت: از علي بن موسي الرضا عليه السلام پرسيدم خداوند عز و جل به چه دليل فرعون را با اين که ايمان آورد و به يکتايي او اقرار نمود غرق کرد؟ فرمود: براي اين که وقتي او عذاب را به چشم خود مشاهده کرد، ايمان آورد و ايمان پس از روبرو شدن با کيفر، پذيرفته نخواهد بود؛ و اين حکم خداي تعالي درباره گذشتگان و آيندگان است؛ چنان که مي‎فرمايد: فلما را وا باسنا قالوا امنا بالله وحده کفرنا بما کتابه مشرکين فلم يک ينفعهم ايمانهم لما راوا باسنا(6)؛ چون عذاب ما را مشاهده کردند، گفتند: ما ايمان آورديم به خداي واحد و کافر شديم به آنچه براي او شريک مي‎آورديم، اما ايمانشان در اين هنگام که عذاب را به عينه ديدند سودي به حالشان نبخشيد. و در کلام ديگر فرمودند: ... يوم ياتي بعض ايات ربک لاينفع نفساً ايمانها لم تکن امنت من قبل او کسبت في ايمانها خيراً (7)؛ روزي که پاره‎اي از عذاب پروردگارت بيايد، هيچ کس در آن روز که عذاب آيد، ايمان آوردنش - در صورتي که قبلاً ايمان نياورده بود يا در ظرف مدت ايمانش کار خيري از او سر نزده - فايده‎اي به حالش نخواهد داشت.

فرعون زماني که غرق مي‎شد، گفت: "قال امنت انه لا اله الا الذي امنت به بنو اسرائيل و انا من المسلمين(8)؛ گفت ايمان آوردم به اين که معبودي نيست، مگر آن که بنو اسرائيل بدان ايمان آوردند و من از مسلمانان شدم." به او گفته شد: الان و قد عصيت قبل و کنت من المفسدين فاليوم ننجيک ببدنک لتکون لمن خلفک آيه ... (9)؛ اکنون اظهار ايمان مي‎کني؟ در حالي که پيش از اين سخت طغيان داشتي و از تبهکاران بودي. ما امروز پيکر بي روحت را نجات مي‎دهيم تا براي آيندگان موجب عبرتي باشد.


بداء

معناي لغوي بداء «ظاهر شدن و هويدا گشتن» است، و در عرف عالمان علوم ديني «پيدا شدن راي ديگر در امري است که پيش از اين به خاطر نگذشته باشد.» همچنين ايجاد رايي براي خالق است به جز آنچه که قبلاً اراده وي بر آن تعلق گرفته بود.(10) برخي پنداشته‎اند بداء همان ناسخ و منسوخ است که در ضمن علوم قرآني مورد بحث و بررسي قرار مي‎گيرد.

سليمان مروزي - از مشاهير متکلمان خراسان - در مجلس مامون حضور يافت تا درباره «توحيد» با امام رضا عليه السلام به مناظره بپردازند؛ چون سليمان مروزي منکر مساله بداء بود، بحث پيرامون آن آغاز شد. مامون گفت: يا اباالحسن! درباره آنچه در آن بحث و مشاجره مي‎کنند چه نظري داريد؟ حضرت فرمود: چطور «بداء» را قبول نداريد در حالي که خداوند فرموده است: اولم يرالانسان انا خلقناه من قبل و لم يک شيئا(11)؛ آيا انسان نمي‎بيند که ما او را در گذشته آفريديم و او هيچ نبود؟ يا "اولا يذکر الانسان انا خلقناه من قبل و لم يک شيئا" (12) و همچنين مي‎فرمايد: "و هوالذي يبدواالخلق ثم يعيده"(13)؛ و او همان کسي است که خلقت مخلوقات را آغاز مي‎کند سپس آنان را باز مي‎گرداند. در جايي ديگر فرموده است: "بديع السموات و الارض" (14)؛ پديدآورنده آسمان‎ها و زمين. و نيز "يزيد في الخلق ما يشاء" (15) هر آنچه بخواهد در خلقت مي‎افزايد." و "بدا خلق الانسان من طين" (16)؛ خلقت انسان را از گل آغاز نمود. يا در جايي مي‎فرمايد: "و آخرون مرجون لامرالله اما يعذبهم و اما يتوب عليهم"(17)؛ و ديگران به انتظار امر خدا گذارده شده‎اند، يا آنان را عذاب مي‎کند يا بر آنان لطف مي‎کند و توبه‎شان را مي‎پذيرد.


ذبح عظيم

«فضل بن شاذان» از راويان مشهور آن زمان گويد: حضرت رضا عليه السلام چنين نقل کرد که وقتي خداوند تبارک و تعالي، به حضرت ابراهيم عليه السلام امر فرمود به جاي فرزندش اسماعيل، گوسفندي را که خداوند فرستاده است ذبح نمايد، حضرت ابراهيم عليه السلام در دل آرزو کرد که اي کاش فرزندش اسماعيل را به دست خود ذبح مي‎کرد و دستور ذبح گوسفند صادر نمي‎شد. ذبح فرزند به دست پدر در کتب اسلامي به ذبح عظيم مشهور شده است؛ «و فديناه بذبح عظيم» (18)؛ ذبح بزرگي را جايگزين او کرديم.



علل احکام

«علل» مجموعه پرسش‎هايي است که دو تن از راويان شهير وقت با امام رضا عليه السلام مطرح کرده‎اند؛ در اين جا فقط به نقل يکي از آنها (محمد بن سنان) بسنده مي‎کنيم:

راوي از امام درباره علت زکات سوال مي‎کند. آن بزرگوار در پاسخ، علت زکات را قوت دادن به بينوايان و حفظ اموال ثروتمندان و اغنياء دانست و فرمود: خداوند تبارک و تعالي اهل صحت و سلامت را مکلف ساخته تا به نيازهاي آفت زدگان و بلا ديدگان قيام نمايند. چنان که خود فرموده است: لتبلون في اموالکم و انفسکم(19)؛ در اموال و جان‎ها و انفستان مورد امتحان و آزمايش واقع خواهيد شد.

صاحب «تحف العقول عن آل الرسول» ذيل روايات مفصلي از علي بن موسي الرضا عليه السلام در زمينه مسائل ديني و دنيوي و پند و حکمت و زهد، فصل مشبعي از سخنان آن امام همام را نقل کرده است که قسمت‎هايي از آن را مي‎آوريم:

- حج خانه خدا براي هر که بدان راه يابد واجب است. در آيه 196 از سوره شريفه «بقره» به حج تمتع و عمره اشاره شده است.

- نيکي به پدر و مادر گرچه مشرک باشند. البته از آنها اطاعت نکن ولي در دنيا با آنان به خوبي معاشرت کن که خداوند در آيات 14 و 15 سوره «لقمان» فرموده است: از من و پدر و مادرت سپاسگزار باش.

- کارهاي بندگان، مخلوق است؛ نه قائل به جبر باش نه تفويض .

- عمران صابي از حضرت رضا عليه السلام پرسيد: ما يگانگي خدا را به کنه و حقيقت مي‎شناسيم يا به وصف؟ فرمود: همانا نور ابدي، نخستين موجود يگانه است؛ شريک ندارد، چيزي - در اين منزلت - با او نيست، يکتايي است که دو بر نمي‎دارند؛ نه به کنه معلوم است نه به کلي مجهول؛ نه سر راست و روشن است، نه مبهم، نه در ياد است، نه از ياد رفته، و نه چيزي که بتوان نام هر چيز ديگر بر او نهاد. بنابراين، هستي نخستين، موجودي است قائم به ذات خود؛ نوري است بي نياز؛ بي نياز از هر چه جز اوست؛ نه آغاز دارد نه انجام و نه بر چيزي قرار گرفته (و به ديگر تعبير، نه زمان دارد و نه مکان)؛ نه در پشت چيزي نهان شده نه در درون چيزي پنهان گشته است. چون ياد او در خاطر گذرد آدمي کلمه‎اي نمي‎يابد که بتواند براي تعبير از او به کار برد. (آنچه به کار برد) مثال شبح يا سايه‎اي است. اين همه پيش از آن که آفرينشي در کار باشد، بوده است. اينها همه صفاتي هستند که پديد آمده‎اند، و بيان و ترجمه‎اي براي تفهيم و تفهم. فهميدي عمران؟

- خداوند در آيه 132 سوره «طه» فرموده است: خاندانت را به نماز وادار و خود بر آن صبر کن. بنابر اين خداي متعال ما را به اين خصوصيت ممتاز ساخته است و ساير امت‎ها چنين امتيازي ندارند.



پي‎نوشت‎ها:

1- فاطر/ 32 .

2- شيخ صدوق عيون اخبار الرضا، ترجمه علي اکبر غفاري، تهران، انتشارات اسلاميه، 1373. باب 23 و ابن تشعبه حراني، تحف العقول عن آل الرسول، مواعظ امام رضا عليه السلام .

3- آل عمران/ 33 و 34 .

4- نساء/ 54 .

5- مومن/ 84 و 85 .

6- انعام/ 158 .

7- يونس/ 90 .

8- يونس/ 92- 90 .

9- فرهنگ فارسي معين، ج 1، ص 379 .

10- مريم/ 67 .

11- همان .

12- روم/27 .

13- بقره/117 .

14- فاطر/ 1 .

15- سجده/ 7 .

16- توبه/ 106 .

17- فاطر/ 11 .

18- آل عمران/ 186.

19- تحف العقول عن آل الرسول/ 673 .  

----------------------------------------------------------------------------
ذكر روزهاي هفته

بارها گفت محمد که علی جان من است ، هم به جان علی و جان محمد صلوات